Αποσπάσματα από το βιβλίο του Απ. Βακαλόπουλου, «Πρόσφυγες και Προσφυγικό ζήτημα», Εκδόσεις Ηρόδοτος
Το βιβλίο αναφέρεται στην περίοδο της επανάστασης του 1821 και αμέσως μετά, όταν κύματα προσφύγων από τη Μ. Ασία, τα νησιά, και άλλες περιοχές κατεστραμμένες από στρατιωτικές επιχειρήσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως αντίποινα, καταφεύγουν σε απελευθερωμένα εδάφη. Ένας από τους τόπους προορισμού είναι και η Αίγινα. Παραθέτονται αυτούσια και με λιτό σχολιασμό [σε αγκύλες] τα χωρία που αφορούν την Αίγινα μαζί με τις παραπομπές του συγγραφέα. Η αρίθμηση των παραπομπών, που είναι διαφορετική στην εργασία του Απ. Βακαλόπουλου, υπακούει τις ανάγκες του παρόντος κειμένου. Το παρόν κείμενο είναι αναδημοσιευμένο από τη σχεδία στ’ ανοιχτά της Αίγινας (αρχείο) με κάποιες διορθώσεις εκτός τους σχολιασμούς.

Σελίδες 15-16:
Η οικονομική κατάστασις των εν Αιγίνη Κυδωνιέων και Μοσχονησίων και η έναντι αυτών στάσις των εποίκων
“…Εις την νήσον Αίγιναν εγκατεστάθησαν αρκετοί πρόσφυγες εκ των Κυδωνιών(1) και των Μοσχονησίων, οι οποίοι κατεπιέζοντο και υπέφερον πολύ από την έναντι αυτών δυσμενή στάσιν των εντόπιων και της δημογεροντίας των(2) διότι δεν απετέλουν συμπαγή όγκον, ώστε να δυνηθούν ν’ αντιταχθούν πώς εις τας ενοχλήσεις των Αιγινητών.
Η ανέχεια και η ψυχική εξουθένωσις των εν Αιγίνη Κυδωνιέων καταφαίνεται και εκ της υπ ‘αριθ. 492/8-5-1822 αναφοράς του υπουργείου των Εσωτερικών προς τον πρόεδρον του Εκτελεστικού, δια της οποίας ζητείται ν’ απαλλαγούν οι Κυδωνιείς, «οι και αυτού του επιούσιου στερούμενοι», από την κατά ψυχήν συνεισφοράν, την οποία απαιτούν παρ’ αυτών οι εντόπιοι της νήσου, και γενικώς «ν ‘αφεθούν ήσυχοι και ελεύθεροι από κάθε άλλην είσπραξιν»(3). Η καταπίεσις των προσφύγων φαίνεται ότι προήρχετο κυρίως εκ των προκρίτων, οι οποίοι συνήθως ήσαν και οι ενοικιασταί των φόρων.
Κατά το επόμενον έτος το βουλευτικόν, εν τη συνεδρία της 12 Σεπτεμβρίου 1823, εξ αφορμής της υποβολής παραπόνων εκ μέρους των εν Αιγίνη Ευβοέων, ζητεί παρά του εκτελεστικού να διατάξη «τον έπαρχον και τους δημογέροντας Αιγίνης δια να μην ενοχλούν τόσον τους Ευβοείς, καθώς και τους άλλους δυστυχείς φυγόντας από την πατρίδα των δια δοσίματα, μήτε εις το παραμικρόν μέχρι οβολού, εξαιρουμένων εκείνων οπού προ καιρού κατώκησαν ή εμπορεύονται εις την νήσον των»(4). Κατά ταύτα πρέπει να υποθέσωμεν ότι εζητούντο πλέον τα δοσίματα (= φόροι) από τους Κυδωνιείς και τους άλλους Μικρασιάτας πρόσφυγας, ως προ καιρού εγκατασταθέντας εις την νήσον …
[Παρατηρούμε αφενός τη συμπεριφορά των προκρίτων της Αίγινας οι οποίοι είναι και ενοικιαστές των φόρων, απομεινάρι λειτουργίας συναφούς με τα δημοσιονομικά της Αυτοκρατορίας, να “καταπιέζουν” τους “δυστυχείς φυγόντας” κι αφετέρου την προσπάθεια της πρώιμης διοίκησης να επιβάλει την αυτονόητη μέριμνα περί αυτού. Παρ’ όλο που οι μικρασιάτες ομοεθνείς έχουν καταφύγει στην Αίγινα προκειμένου να ζητήσουν την προστασία στο νησί, οι πρόκριτοι του νησιού τους καταπιέζουν αφού μάλιστα δεν αποτελούν ένα “συμπαγή όγκο”. Τα ντοκουμέντα, τόσο της “υπ ‘αριθ. 492/8-5-1822 αναφοράς του υπουργείου των Εσωτερικών προς τον πρόεδρον του Εκτελεστικού” όσο και του αποσπάσματος της συνεδρίας της 12ης Σεπτεμβρίου 1823, δεν αφήνουν καμιά άλλη παραπειστική ερμηνεία για τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι “δυστυχείς φυγόντας” από τους “εντόπιους προκρίτους”]
Σελίδα 20:
… Αλλά και από της απόψεως των ηθών και εθίμων θα επέδρασαν οι Κυδωνιείς, πιθανώς δε και οι άλλοι πρόσφυγες, επί τους λοιπούς Έλληνας, ως π.χ. αναφέρεται ότι κατά τας αρχάς έτι του παρόντος αιώνος εψάλλοντο εν Αιγίνη κατά την παραμονήν της πρωτοχρονιάς τα Αϊβαλιώτικα κάλαντα, τα οποία διεδόθησαν εις την νήσον υπό των Κυδωνιέων των καταφυγόντων εκεί μετά την καταστροφήν της πατρίδας των κατά το 1821(5) …
Σελίδα 50:
… Επίσης Χίους πρόσφυγας συναντώμεν εις τας νήσους Πόρον, Ύδραν(6)και Αίγιναν(7) …
Σελίδα 67:
… Μετά ταύτα η επιτροπή των Ψαριανών παρέμεινεν εργαζομένη εν Μονεμβασία, εν ω οι πλείστοι εκ των προσφύγων ανεχώρησαν εξ αυτής διασκορπισθέντες εις τας νήσους του Αιγαίου και επεδόθησαν εις το ναυτικόν επάγγελμα, το οποίον ήτο και ο μόνος πόρος της ζωής των. Εκ τούτων άλλοι κατεσκεύασαν εμπορικά πλοία, άλλοι δε καταδρομικά τοιαύτα. Κυρίως συνεκεντρώθησαν εις Αίγιναν, όπου η κατάστασις των εκεί συμπατριωτών των εξεικολούθει παραμένουσα κακή(8), εις την Τήνον, εις την Μύκονον και εις την εν Σύρω νεοσυνοικιζόμενην Ερμούπολιν(9) …
Σελίδες 80-87:
… Η επιτροπή τότε των Ψαριανών μεταφέρει την έδρα της εκ της Μονεμβασίας εις την Αίγιναν δια την ταχυτέρα και όσον δυνατόν εκ του εγγύς επίλυσιν του ζητήματος του εν Πειραιεί συνοικισμού των. Πληρεξούσιοι της επιτροπής έφθασαν εις τον Πειραιά, εξήτασαν τον τόπον, όπου ήθελον να εγκατασταθούν, και ήλθον εις επαφήν μετά των Αθηναίων, παρά των οποίων εζήτησαν την άδειαν εγκαταστάσεως. Οι Αθηναίοι συνελθόντες εις συνέλευσιν και συζητήσαντες την αίτησιν των Ψαριανών …
… Επειδή δε η κυβέρνησις έκλινε προς τας προτάσεις των Αθηναίων, επέστρεψαν άπρακτοι εις την Αίγιναν και ούτω το σχέδιον του συνοικισμού των Ψαριανών εις τον Πειραιά εματαιώθη(10)
Πολλοί Ψαριανοί μετέρχονται την πειρατείαν
Η κυβέρνησις Κουντουριώτου, ενδιαφερόμενη κυρίως δια τα συμφέροντα της Ύδρας, ουδεμίαν σοβαράν πρόνοιαν έλαβε περί των άνευ πόρων ευρεθέντων Ψαριανών ναυτικών(11). Δια τούτο ούτοι, αφ’ ού εξήντλησαν τας υπό του συμπατριώτου των Βαρβάκη δοθείσας αυτοίς βοηθείας, υπό της ανάγκης πιεζόμενοι απέβησαν φοβεροί πειραταί, ιδίως περί τον Κόλπον της Θεσσαλονίκης παραλίων(12) …
[Οι Ψαριανοί, ύστερα από την καταστροφή των Ψαρών, στο σύνολό τους μετά από προσωρινές εγκαταστάσεις συγκεντρώθηκαν στην Αίγινα παρ’ όλο που η κατάσταση των συμπατριωτών τους ήταν κακή στο νησί. Όμως θα βρισκόντουσαν δίπλα στην περιοχή την οποία διεκδικούσαν για τόπο κατοικίας τους μετά την καταστροφή του νησιού τους. Η προσπάθεια του κοινού των Ψαριανών ώστε να εγκατασταθούν στα εν Πειραιά κτήματα των Αθηναίων (στην περιοχή του Αγίου Σπυρίδωνα) όταν απέβη άκαρπη, επέστρεψαν στη ναυτιλία και στο ιδιαίτερο επάγγελμα της πειρατείας. Σ’ αυτό συνέβαλε και η κυβέρνηση του Κουντουριώτη ο οποίος ενδιαφέρθηκε -ψηφοθηρικά θα λέγαμε σήμερα- για τα συμφέροντα των καραβοκυραίων της ιδιαίτερης πατρίδας του. Η περίπτωση Κουντουριώτη και μάλιστα την περίοδο του προσφυγικού είναι χαρακτηριστική: “Χρησιμοποιώντας τα χρήματά του, καθώς και την πρώτη δόση των αγγλικών δανείων, απέκτησε ουσιαστική υπεροχή έναντι των αντιπάλων του. Στις 12 Ιουνίου 1824 και αφού είχαν προηγηθεί αιματηρές αδελφοκτόνες συγκρούσεις, η κυβέρνησή του εγκαταστάθηκε στο Ναύπλιο. Μεγάλο μέρος των χρημάτων από τα δάνεια κατασπαταλήθηκαν στις εμφύλιες συγκρούσεις, στην ικανοποίηση απαιτήσεων των πολιτικών του φίλων, καθώς και μελών της οικογένειάς του. Κατά το διάστημα της προεδρίας του ελάχιστα μέτρα πάρθηκαν για την ενίσχυση των επαναστατημένων περιοχών. Αντίθετα, το 1824 εξουδετερώθηκε η επανάσταση στην Κρήτη από τα τουρκοαιγυπτιακά στρατεύματα, ενώ τον ίδιο χρόνο καταστράφηκαν η Κάσος και τα Ψαρά. Μετά την απόβαση του Ιμπραήμ στη Μεθώνη (26 Φεβρουαρίου 1825), αντί να διορίσει έναν έμπειρο στρατιωτικό (Καραϊσκάκης, Κολοκοτρώνης κ.ά.), ονόμασε κάποιον θαλασσινό συμπατριώτη του, τον πλοίαρχο Κυριάκο Σκούρτη, επικεφαλής του στρατού που στάλθηκε κατά των Αιγυπτίων. Ο ίδιος ο Κουντουριώτης με γελοία πομπή και ανατολίτικη ραθυμία ξεκίνησε για τη Μεσσηνία, προκειμένου να βρεθεί κοντά στους οπλαρχηγούς και να συντονίσει τις ενέργειές τους. Καβάλα σ’ ένα ωραίο άλογο έκανε τρεις μέρες να φθάσει από το Ναύπλιο στην Τρίπολη. Καθώς δεν ήξερε να ιππεύει, δύο Αιγύπτιοι αιχμάλωτοι, που εκτελούσαν χρέη ιπποκόμου, τον κρατούσαν από τα πλάγια για να μην πέσει, ενώ πίσω του ακολουθούσαν πλήθος σωματοφυλάκων και υπηρετών. Αμάθητος καθώς ήταν από χερσαία ταξίδια αρρώστησε και μόλις στις 5 Απριλίου μπόρεσε να συνεχίσει την πορεία του και να στρατοπεδεύσει στο χωριό Σκάλα, δέκα ώρες απόσταση από το θέατρο των επιχειρήσεων”. ‘Έτσι το προσφυγικό ζήτημα πέρασε σε δευτερεύουσα μοίρα από την προσωρινή διοίκηση της απελευθερωμένης Ελλάδας και άλλοι πρόσφυγες επιδίωκαν να επανεγκατασταθούν στη γενέτειρά τους κι άλλοι όπως οι ψαριανοί επιδόθηκαν στην πειρατεία]
… Τα αυστηρά όμως μέτρα της νηοψίας, τα ληφθέντα υπό των ευρωπαϊκών πολεμικών πλοίων, ηνάγκασαν τους Ψαριανούς να ζητήσουν να εφοδιαστούν και αυτοί δια των «καταδρομικών εγγράφων» της κυβερνήσεως … απετάθησαν δια της 17 Ιουνίου 1825 αναφοράς των απ’ ευθείας εις το εκτελεστικόν. Τούτο πράγματι παρεχώρησε τα έγγραφα ταύτα εις τους αιτούντας τεσσαράκοντα τρεις Ψαριανούς μέσω της εν Αιγίνη Επιτροπής των, εις την οποίαν έπρεπε εις το εξής να αναφέρονται οι Ψαριανοί, οσάκις ήθελον να λάβουν καταδρομικόν έγγραφον(13) …Η Επιτροπή ήτο εις θέσιν να γνωρίζη κάλλιον ή η κυβέρνησις τα ατοπήματα και τας κινήσεις των συμπατριωτών της και να δίδη πληροφορίας εις αυτήν σχετικώς με το ποιόν του αιτούντος καταδρομικόν δίπλωμα … Οι δε καραβοκυραίοι Ψαριανοί … όπου συννενοηθέντες μετ’ άλλων ψαριανών απεφάσισαν την αντικατάστασιν της εν Αιγίνη Επιτροπής δι’ άλλης. Η αντικατάστασις αύτη επραγματοποιήθη(14) …
… Οι Ψαριανοί πειραταί έχοντες ως ορμητήριον, εκτός της Τήνου, της Μυκόνου, και αυτήν την Αίγιναν, μετήρχοντο ανενόχλητοι το έργον των, διότι οι αποτελούντες την Επιτροπήν των Ψαριανών εφοβούντο τας εκ μέρους των Πειρατών … Αφ’ ού η επιτροπή εν τη συνεδριάσει της 8 Μαΐου 1826 έλαβε την συγκατάθεσιν τεσσαράκοντα ενός οικοκυραίων Ψαριανών, εκοινοποίησε προς την κυβέρνησιν και προς τον Χάμιλτον τα ονόματα των αποπλευσάντων καταδρομέων και επυρπόλησε τα εν τω λιμένι της Αιγίνης ευρισκόμενα πειρατικά πλοία … Ούτοι ως και πολλοί άλλοι ψαριανοί πειραταί, μεταξύ των οποίων ο Σταμάτιος Μαρίνος και Νικολής Μπαρμπέρης, διέμενον τότε μετά των οικογενειών των εν Άνδρω και Κορθίω, όπου συνήγοντο τα διαρπαζόμενα εμπορεύματα …
[Επώνυμα αιγινήτικα όπως Μαρίνος, και Μπαρμπέρης, είναι ψαριανά, απόδειξη της εν τέλει κυριαρχίας του ψαριανού στοιχείου στην Αίγινα. Παρατηρείται ένας εσωτερικός εμφύλιος στο κοινό των ψαριανών αφού κάποιοι συνομολογούν στην νόμιμη ναυτιλία ενώ κάποιοι άλλοι επιδίδονται στην πειρατεία χωρίς όπως αποτέλεσμα πέραν εξαιρέσεων. Είναι μια πρώτη συνεργασία προκειμένου να καταπολεμηθεί η πειρατεία η οποία έχει ορμητήριό της και την Αίγινα]
Συγκέντρωσις των περισσοτέρων Ψαριανών εν τω νήσω Αιγίνη και η εν αυτή θέσις αυτών
Αι ενέργειαι της Επιτροπής εστράφησαν επίσης και εις την γεφύρωσιν της ενυπαρχούσης, ως είδομεν, υπολανθανούσης διαιρέσεως μεταξύ αυτής και του εν Τήνω σταθμεύοντος στολίσκου των ψαριανών υπό τον ναύαρχον Νικ. Αποστόλην, ο οποίος διαμένων μακράν της Έδρας της Επιτροπής απεποιείτο να εκπλεύση. Η Τήνος είχεν αποβή το κέντρον της σιωπηλής και παθητικής αντιδράσεως … Πράγματι η Επιτροπή επέδειξεν εξαιρετικήν ζωτικότητα και δραστηριότητα τόσον εις τα τοπικά ζητήματα της νήσου Αιγίνης, όσον και εις τα γενικότερα του έθνους. Οι Ψαριανοί προσερχόμενοι εις την Αίγιναν μετά την καταστροφήν της πατρίδος των, ως είδομεν, απέβησαν βαθμηδόν οι πραγματικοί κύριοι της νήσου … είχον προβή εις την ειρηνικήν κατάκτησιν της νήσου, η οποία τους προσείλκυσε δια την τότε προνομιούχον θέσιν της εν τη επαναστατημένη Ελλάδι. Χίλιοι Ψαριανοί, οι πλουσιώτεροι, γράφει ο Ραγκαβής, είχον συγκεντρωθεί εις την νήσον ταύτην αριθμούσαν κατ’ εκείνην την εποχήν περί τους κατοίκους 25-30.000(15), κατά το πλείστον πρόσφυγας εκ πάσης ελληνικής γης, Κυδωνιείς, Μοσχονησίους, Ευβοείς κ.α. ως είδομεν. Μου φαίνεται όμως ότι ο αριθμός των εις την Αίγιναν καταφυγόντων ψαριανών θα ήτο μεγαλύτερος, εάν κρίνομεν εκ της υπ’ αριθ. 809/21-1-1828 αναφοράς της Επιτροπής των Ψαριανών προς τον Καποδίστριαν, εις την οποίαν γράφουν ότι μετά την καταστροφήν των Ψαρών «οπωσούν συνηθροίσθησαν εις εν των ελευθέρων μερών της Ελλάδος»(16) εννούντες την Αίγιναν, και εάν αναλογισθώμεν ότι διεσώθησαν εκ της καταστροφής των Ψαρών 1181 οικογένειαι Ψαριανών, δηλαδή 3.614 άτομα περίπου. Οι Ψαριανοί ίδρυσαν και ιδικόν των σχολείον εις Αίγιναν(17). Τα ήθη και τα έθιμα μεταμφυτεύονται και αυτά εις την νέαν πατρίδα των Ψαριανών(18) και διαφυλάττονται χάρις εις των μεταξύ αυτών στενόν σύνδεσμον και εις την ισχυράν δύναμιν των παραδόσεων. Το κοινοτικόν των σύστημα εξακολουθεί υφιστάμενον μέχρι του 1849, οπότε αντικαθίσταται υπό της δημοτικής αρχής … Οι εις την Αίγιναν καταφυγόντες Ψαριανοί δεν ήσαν και οι πλουσιώτεροι, ως λέγει ο Ραγκαβής, διότι είδομεν(19) ότι η κατά τους τελευταίους μήνας του 1824 κατάστασις των εκεί καταφυγόντων Ψαριανών εν Αιγίνη κατέστησεν αυτούς τοσούτον ισχυρούς, ώστε το 1825 επαύθη υπό της κυβερνήσεως ο έπαρχος της νήσου, την οποίαν διώκη εις το εξής η Επιτροπή των Ψαριανών, μέχρις ότου ο Καποδίστριας διώρισεν εν τη νήσον αντιπρόσωπόν του(20) …
[Οι ψαριανοί, ως οι “κύριοι” του τόπου εγκαθιστούν ένα σύστημα αυτοδιοίκησης το οποίο καταργείται και τυπικά όπως γράφει στο βιβλίο του ο Απ. Βακαλόπουλος το 1849 με διορισμένη δημοτική διοίκηση. Πρόκειται για την περίοδο όπου η βαυαροκρατία εγκαθιστά από το 1833 ένα συγκεντρωτικό κράτος προκειμένου να επιβάλει τη δυτικής έμπνευσης διοίκηση. Από την άλλη οι υποχρεωτικές καταβολές χρημάτων και επισιτιστικών ειδών από τη δημογεροντία Αιγίνης και μάλιστα με φορέα την Επιτροπή των ψαριανών συμβάλει στη δημιουργία έριδας και διχασμού ανάμεσα στο ντόπιο και προσφυγικό στοιχείο, καθότι και η ίδια η Αίγινα βρίσκεται στα όρια της λιμοκτονίας. Η κυβέρνηση χρησιμοποιώντας τη δυναμική κοινότητα των ψαριανών υπονομεύει την ντόπια άρχουσα τάξη με αποτέλεσμα να προκαλείται η δυσαρέσκεια των ντόπιων εναντίον των ομοεθνών προσφύγων.]
… Ότι τα ηνία της διοικήσεως της νήσου Αιγίνης είχον εν τη πραγματικότητι οι Ψαριανοί και όχι οι εντόπιοι, τούτο καταφαίνεται και εκ του εξής μετά τινά χρόνον συμβάντος: Η κυβέρνησις είχε διατάξει τους Αιγινήτας να καταβάλλουν ορισμένα χρήματα εις την εφορίαν της Ανατολικής Ελλάδος προς επούλωσιν αναγκών τινών αυτής. Επειδή όμως οι Αιγινήται εδυστρόπουν ως προς την καταβολήν των χρημάτων, η κυβέρνησις δια του υπ’ αριθ. 1769/16-7-1826 εγγράφου της ανέθεσεν εις την Επιτροπήν των ψαριανών να υποχρεώση τη Δημογεροντία της Αιγίνης να πληρώση χίλια γρόσια εις την εφορίαν της Ανατολικής Ελλάδος. Πράγματι δε η Επιτροπή έφερεν εις πέρας την εντολήν ταύτην(21). Αλλά και εις άλλην περίπτωσιν υποχρεώνει τους Αιγινήτας εις αποστολήν μέρους εκ διαταχθείσης ποσότητος σιταριού κριθαριού προς το στρατόπεδον Αττικής(22) εις την διατήρησιν του οποίου συνέβαλε σημαντικώς η Επιτροπή(23).Η επικρατούσα τάξις εις την Αίγιναν χάρις εις την ισχύν και την επιβολής της Επιτροπής των Ψαριανών συνετέλεσαν ώστε πολλοί κάτοικοι της Πελοποννήσου και της Στερεάς Ελλάδος φεύγοντες τα τουρκικά και αιγυπτιακά στρατεύματα, ή τας εμφυλίους ταραχάς, να ζητήσουν άσυλον εις αυτήν, διότι η νήσος παρείχε περισσότερην ασφάλειαν(24). Επίσης ενταύθα κατέφευγον κατά καιρούς δια τους ιδίους λόγους και τα πολιτικά σώματα της Ελλάδος … Αι ενέργειαι της Επιτροπής των ψαριανών συνήντων ενίοτε την αντίδρασιν των εντόπιων Αιγινητών, οι οποίοι εδυσφόρουν βλέποντες τους επήλυδας Ψαριανούς να κυβερνούν τον τόπον των. Η αντίδρασίς των όμως ήτο μάλλον παθητική και εξηρκείτο εις ραδιουργίας και διαφιλονικήσεις εις την Επιτροπήν περί οικονομικών τινών ζητημάτων μη δυναμένας να κλονίσουν το κύριος αυτής(25) …
[Οι ψαριανοί, ως οι “κύριοι” του τόπου εγκαθιστούν ένα σύστημα αυτοδιοίκησης το οποίο καταργείται και τυπικά όπως γράφει στο βιβλίο του ο Απ. Βακαλόπουλος το 1849 με διορισμένη δημοτική διοίκηση. Ο Edward Quient υπολογίζει ότι στα 100 άτομα που ζούσαν τότε στην Αίγινα, οι 30 ήταν ντόπιοι και οι 70 πρόσφυγες. Πρόκειται για την περίοδο όπου η βαυαροκρατία εγκαθιστά από το 1833 ένα συγκεντρωτικό κράτος προκειμένου να επιβάλει τη δυτικής έμπνευσης διοίκηση. Από την άλλη οι υποχρεωτικές καταβολές χρημάτων και επισιτιστικών ειδών από τη δημογεροντία Αιγίνης και μάλιστα με φορέα την Επιτροπή των ψαριανών συμβάλει στη δημιουργία έριδας και διχασμού ανάμεσα στο ντόπιο και προσφυγικό στοιχείο, καθότι και η ίδια η Αίγινα βρίσκεται στα όρια της λιμοκτονίας. Η κυβέρνηση χρησιμοποιώντας τη δυναμική κοινότητα των ψαριανών υπονομεύει την ντόπια άρχουσα τάξη με αποτέλεσμα να προκαλείται η δυσαρέσκεια των ντόπιων εναντίον των ομοεθνών προσφύγων.]
Σελίδα 93:
… Οι Ψαριανοί δεν εβιάσθησαν να ζητήσουν αμέσως τόπον από την Γ Εθνικήν Συνέλευσιν, όπως οι Σουλιώται και οι άλλοι πρόσφυγες, διότι οι Ψαριανοί ήσαν κατ’ ουσίαν κύριοι της νήσου Αιγίνης, η οποία απετέλει και την μόνιμον εστία των μετά την καταστροφήν της πατρίδας των, και διότι εννόουν ότι μια τοιαύτη παραχώρησις δεν ήτο δυνατόν ακόμη να πραγματοποιηθεί…
[Ουδέν μονιμότερον του προσωρινού και για τους ψαριανούς πρόσφυγες στην Αίγινα…]
Σελίδα 98:
… Παρ’ αυτών προσεδόκα η κυβέρνησις και η κοινή γνώμη τας μεγαλυτέρας εισπράξεις. Τούτο καταφαίνεται ιδίως εκ του υπ’ αριθ. 662/22-9-1827 εγγράφου της δημογεροντίας Σύρου προς τον εν Αιγίνη παρά τω βουλευτικώ αντιπρόσωπόν των Γ. Πετρίτζην, εν τω οποίω αναφέρεται ότι ένεκα των βαρειών επιβολών το εμπόριον δήθεν απονεκρώνεται και απειλείται διαρροή εμπόρων προς άλλας γειτονικάς νήσους, ιδίως Σάμον, Άνδρον, Σαντορίνην, όπου ο δασμός ή δεν εισπράττεται καθόλου ή είναι ασήμαντος …
Σελίδες 102-103:
… Ηπειλείτο δε ρήξις μεταξύ στρατιωτών και λαού ο οποίος υπεκινείτο υπό των πρώην δημογερόντων της Χίου, ζητούντων να επιρρίψουν εις άλλους τας ευθύνας της κακής εκβάσεως της εκστρατείας(26). Άλλαι προσφυγικαί οικογένειαι, ζητούσαι παρά της κυβερνήσεως περίθαλψιν, απεβιβάσθησαν εις την Αίγιναν υπό της φρεγάτας «Ελλάδος» υπό του πυρπολικού του Κανάρη και υπό του πάρωνος «Νέλσωνος»(27). Ο ναύαρχος Μιαούλης επίσης ήλθεν αρωγός εις τους κατά το Αιγαίον διασκορπισθέντες Χίους πρόσφυγας(28). Την διατροφήν αυτών είχον αναλάβει οι από πρώτης καταστροφής καταφυγόντες εις την Ελλάδα Χίοι, οι οποίοι εδαπάνων αναλόγως της περιουσίας των(29) …Ούτως ευθύς ως έφθασεν η είδησις της καταστροφής, οι εν Ελλάδι ευρισκόμενοι απεσταλμένοι των Χίων και μετά τινας ημέρας «ο αρχιερεύς, οι Δημογέροντες αυτών, όλοι τότε ευρισκόμενοι εις Αίγιναν, επαρουσιάσθησαν εις τον Κυβερνήτην και αφ’ ού του εγχείρισαν την αναφοράν, αφήσαντες κατά μέρος το περί της απολυτρώσεως Χίου, επανέλαβον την περί αποικίας πρότασιν, παραστήνοντες όλοι ομοφώνως προς την Εξοχότητάν του ότι είναι ανάγκη χωρίς αργοπορίαν να γενή η προς τον λαόν περίθαλψις». Ο κυβερνήτης επρότεινε τότε εις αυτούς ως τόπον συνοικισμού των την Απάθειαν, αντί της οποίας ούτοι εζήτησαν την θέσιν του Άργους ως υγιεινοτέραν(30) …
Σελίδες 105-106:
… Την 11 Ιανουαρίου 1828 αφικνείται εις Αίγιναν, δια την οποίαν, ήδη προ της καθόδου του εις την Ελλάδα, είχε πληροφορηθή ότι είχε συσσωρευθή πλήθος ελληνικού λαού ανεστίου και απόρου(31). Εκεί οι Ψαριανοί είχον ετοιμάσει δι ‘αυτόν και την συνοδεία του καταλύματα, την δε 21 Ιανουαρίου 1828 η Επιτροπή των δι’ εγκωμιαζούσης τον Κυβερμήτην αναφοράς διεδήλου την προς αυτόν εμπιστοσύνην και αφοσίωσιν των Ψαριανών(32)… «Όθεν κατά το παρόν, γράφει ο Καποδίστριας, δεν παρακινώ ουδένα να έλθη εις Ελλάδα προς τέρψιν, διότι ο μεν ουρανός πάγκαλος αληθώς, η δε γη όμως στενάζει άγονος, αχθοφόρος σμήνους προσφύγων και επαιτών. Και εν Αιγίνη δε και ενταύθα και παντού όπου υπήγα, ηυλίσθην χειρότερα παρά εις στρατόπεδον, μόλις ευρών κλίνην αποσκευής και τράπεζαν εις γραφήν»(33). Αι επείγουσαι ανάγκαι της χώρας ανέκυπτον πελώριαι και απειλητικαί …
Σελίδες 109-111:
… Και εις το ζήτημα της περιθάλψεως των προσφύγων και των πτωχών είδομεν, ότι αι προ της αφίξεως του Καποδιστρίου φροντίδες ήσαν εν γένει ασύντακτοι και ασυστηματοποίητοι ούτως έδιδον λαβήν εις καταχρήσεις και υπερβασίας. Χαρακτηριστικόν νυν καλής διαθέσεως του Κυβερνήτου προς επίλυσιν του μεγάλου τούτου ζητήματος είναι, ότι αμέσως σχεδόν μετά την άφιξίν του εις Ελλάδα ζητεί εξ Αιγίνης (19 Ιανουαρίου 1828) παρά των δημογερόντων Ναυπλίου να καταρτίσουν το ταχύτερον καταλόγους των προσφύγων, οι οποίοι κατέφυγον εις το Ναύπλιον ή τα περίχωρά του, και να σταλούν προς αυτόν. Ζητεί επί πλέον να γίνη όλη η εργασία κρυφίως, χωρίς ουδ’ άλλοι πτωχοί αντιληφθούν τι, επειδή ασφαλώς δεν εγνώριζε καλώς εισέτι ποία μέτρα θα ηδύναντο να ληφθούν εκ μέρους της κυβερνήσεως δια την ανακούφισιν αυτών. Ακριβώς δε παρά των δημογερόντων εζήτει να του υποδειχθούν τα μέτρα δια την περίθαλψιν των προσφύγων και των πτωχών(34). Εις τούτους όμως τους πρόσφυγας πρέπει να συγκαταριθμήσωμεν όχι μόνο αυτούς, οι οποίοι ενδιαφέρουν την μελέτη μου, αλλά και τους άλλους, τους εκ διαφόρων μερών της Πελοποννήσου και της Στερεάς Ελλάδος, όπως άλλως τε καταφαίνεται και δια της από 19 Ιανουαρίου 1828 επιστολής του Κυβερνήτου προς τον Κίτσον Τζαβέλλαν, μέρος των στρατιωτών του οποίου ελθόν εκ Κορίνθου εις την επαρχίαν Άργους έβλαπτε τους εις αυτήν προσφυγόντας κατοίκους της Πελοποννήσου(35) …Επειδή και προ παντός άλλου μέτρου απαραίτητος ήτο η θεραπεία των πρακτικών αναγκών των προσφύγων τούτων, δια τούτο από του Ιανουαρίου του 1828 εις τα μέρη, εις τα οποία είχον καταφύγει πρόσφυγες ή υπήρχον πτωχαί οικογένειαι, δηλαδή εις Πόρον, Αίγιναν, Άργος, Ναύπλιον και νήσους Αιγαίου, εμοίραζεν ο Κυβερνήτης, καθ’ ημέραν ως μισθόν εργασίας 2500 μερίδας. Τας μερίδας ταύτας ήτο ανάγκη βραδύτερον (κατά Μάιον) να διπλασιάση και να τριπλασιάση, ιδίως μετά την εξάπλωσιν της πανώλους, διότι τα ληφθέντα αυστηρότατα μέτρα υγειονομικού αποκλεισμού είχον τον θανάσιμον αντίκτυπόν των εις το εμπόριον και ηύξανον το πλήθος των ενδεών οικογενειών(36) …Επομένως το ζήτημα της αποκαταστάσεως των προσφύγων δεν ήτο το μάλιστα επείγον. Άλλως τε τούτο συνεδέετο κατ’ ανάγκην προς το ακανθώδες ζήτημα των λεγομένων Εθνικών Γαιών, δηλαδή εκείνων των γαιών, αι οποίαι είχον κηρυχθή ιδιοκτησία του Έθνους μετά την εκδίωξιν των Τούρκων Ιδιοκτητών. Η παραχώρησις μέρους αυτών εις πρόσφυγας δι ‘αποκατάστασιν θα διήγειρε την αγανάκτησιν των εντοπίων, οι οποίοι και αυτοί ως πολεμίσαντες θα εζήτουν μέρος των γαιών τούτων. Και πραγματικώς οι χωρικοί της κυρίως Ελλάδος ενόμιζον, ότι αυτοί λογικώς έπρεπε να είναι οι φυσικοί κληρονόμοι των εν τη χώρα των ευρισκομένων τουρκικών κτημάτων. Την ιδέαν ταύτην εκαλλιέργουν και εξήπλωνον εις τας μάζας των χωρικών εντέχνως και επιτηδείως οι δημογέροντες και οι άλλοι εκπρόσωποι της αγροτικής ολιγαρχίας, μολονότι προσεποιούντο ότι συναινούν δι’ έναν εποικισμόν των προσφύγων. Η αγροτική ολιγαρχία προέβαινεν εις ενέργειαν ταύτην ελπίζουσα να υποκαταστήσει τους Τούρκους εις τα κτήματά των (37) …
[Η εισαγωγή της πανώλης από εμπορικά πλοία στην Ελλάδα έρχεται να συμπληρώσει την τραγικότητα της περιόδου. Όμως ήδη τα πράγματα γίνονται τραγικότερα αφού ο διχασμός ντόπιων και προσφύγων μεγαλώνει και κυρίως για το ζήτημα της απόδοσης της κτηματικής περιουσίας που απαλλοτριώθηκε από τους τούρκους. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα που αναφέρεται στις προθέσεις για την χωρίς φανερές πράξεις προσπάθεια αποκατάστασης των προσφύγων καθότι αυτή παρακινούσε σε δυσαρέσκεια τους ντόπιους. Η δε τραγική κατάσταση στην Αίγινα όπως φέρεται στα γραπτά του πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδας εντείνει το διχασμό αυτό.]
Σελίδες 114-115:
… Ο Καποδίστριας προβαίνει επίσης εις την αραίωσιν του πληθυσμού της Αιγίνης. Κατά την εποχήν αυτήν όλος ο πληθυσμός της παλαιάς πόλεως είχε συγκεντρωθή εις τον λιμένα της Αιγίνης, όπου ήδη από της εκρήξεως της επαναστάσεως είχον συσσωρευθή ολίγον κατ’ ολίγον πλήθη προσφύγων εξ όλων των υπό Ελλήνων κατοικούμενων μερών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ούτως η Αίγινα επί τι διάστημα ηρίθμει 25-30.000 ψυχάς(38). Επειδή δε οι πλείστοι ήσαν πολύ πτωχοί και δεν ηδύναντο να κατασκευάσουν ιδίας καλύβας, ήνοιγον τους απειραρίθμους επί των βράχων λαξευμένους αρχαίους τάφους, έρριπτον έξω το χώμα και την τέφραν των προγόνων και μετέβαλον τας κατοικίας των νεκρών εις τοιαύτας των ζωντανών. Αι πρωτότυποι αυταί ανασκαφαί έφερον εις το φως διάφορα ευρήματα, επιτυμβίους στήλας, ειδώλια θεών κλπ. εκ των οποίων άλλα μεν επλούτισαν το Εθνικόν Μουσείον, άλλα δε ηγοράσθησαν υπό των αξιωματικών των στόλων της Αγγλίας, Γαλλιάς και Ρωσίας, οι οποίοι εναυλόχουν συχνάκις επί τη Νήσω(39). Εκ του κέρδους, το οποίο απεκόμιζον οι πρόσφυγες δια της πωλήσεως των ευρυμάτων τούτων, παρεκινήθησαν ασφαλώς και οι πολίται της Αιγίνης εις την επί αρχαιοκαπηλεία ανασκαφή και άλλων τάφων. Ο αρχαιολόγος Ross υπολογίζει εις 1.000 περίπου τους κατά την διαμονήν της κυβερνήσεως εν Αιγίνη ανασκαφέντας τάφους(40). Αρκετάς λοιπόν οικογενείας της Αιγίνης εγκαθιστά γεωργικώς ο Κυβερνήτης εις την Απάθειαν του Πόρου τη βοηθεία του φιλλέληνος Ιρλανδού Στέβενσον(41) ο οποίος μετά τινα χρόνον (τέλη Ιουλίου), δια λόγους υγείας και οικογενειακούς παραιτηθείς, αναχωρεί εις την πατρίδαν του. Εις την θέσιν του προσκαλεί ο Καποδίστριας (25 Ιουλίου) τον Α. Κονοφαόν, παρά του οποίου ζητεί έκθεσιν της καταστάσεως των γεωργημάτων εν Απαθεία και Αιγίνη και άλλας πληροφορίας σχετικάς με την εξακολούθησιν των έργων(42). Ορίζει χιλιάδας γυναικών και παιδιών(43) να εργασθούν την γην και τους τρέφει προσωρινώς από τας χρηματικάς ενισχύσεις, τας οποίας λαμβάνει εκ της Δύσεως, είτε παρά τω φιλελληνικών εταιριών είτε παρά των κυβερνήσεων των Δυνάμεων(44)… Ήτο εύλογος λοιπόν η προθυμία και η χαρά με την οποίαν εδέχθη ο Κυβερνήτης την πρότασιν, ήν υπέβαλε προς την ελληνικήν κυβέρνησιν κατά τας αρχάς Μαρτίου 1829 ο Howes, Πληρεξούσιος εν Ελλάδι φιλανθρωπικής εταιρίας των Ηνωμένων Πολιτειών. Κατά την πρότασιν ταύτην ανελάμβανε να εγκαταστήση γεωργικώς μερικάς πτωχάς οικογένειας της Αιγίνης, αι οποίαι έως τότε εκέρδιζον τον επιούσιον απασχολούμεναι εις την οικοδομήν του Ορφανοτροφείου και εις τα έργα της προκυμαίας της νήσου. Προς τούτο εζήτει έκτασιν 5.000 στρεμμάτων, πλησίον της Κορίνθου εις την θέσιν την λεγομένην Επάνω Εξαμίλι, με πενταετή ασυδοσίαν(45)… Φαίνεται όμως ότι ο εποικισμός ούτος προσέκρουσεν εις εμπόδια και έμεινεν ανεκτέλεστος(46)…
[Τα εμπόδια για την αποκέντρωση του προσφυγικού στοιχείου στην Αίγινα προσκρούουν πιθανόν σε ντόπια συμφέροντα που δεν ανέχονται την παρουσία των ομοεθνών προσφύγων διότι αυτοί υπονομεύουν τις δυνατότητες επιβίωσης. Μοναδική περίπτωση είναι η περιοχή Απάθεια Πόρου, που βρίσκεται όμως απέναντι, στην ευρύτερη περιοχή που στεγάζεται σήμερα ο Δενδροκομικός Σταθμός, λίγο έξω από το Γαλατά Τροιζηνίας, όπου εκεί ξεκινά με κρατική χρηματοδότηση η καλλιέργεια πατάτας. Παράλληλα από το κείμενο του βιβλίου αναφαίνεται η καταστροφή περίπου 1.000 τάφων σαλαμινομάχων στην Αίγινα (δείγματα ανοιχτών τάφων υπάρχουν στα βορειοδυτικά του νησιού και σε αρκετές πλαγιές) προκειμένου με το δομικό υλικό να στεγαστούν. Εξ άλλου όπως αναφέρεται, οι ενδεείς κάτοικοι επιδίδονται στην πώληση αρχαίων κτερισμάτων για την επιβίωσή τους και στην περίπτωση ξεκινάει η επιχείρηση αρχαιοκαπηλείας εκ μέρους δυτικών που οι ίδιοι μεταφέρουν αρχαιότητες και από την Αίγινα στις χώρες τους.]
Σελίδες 125-128:
… Πράγματι οι εν Αιγίνη παροικούντες Χίοι, βλέποντες αργότερον ότι κατά το τελευταίον πρωτόκολλον του Λονδίνου απεκλείσθη η πατρίς των εκ των ορίων της ελευθέρας Ελλάδος, στρέφουν την προσοχήν των προς την Εύβοιαν. Γράφοντες δε προς τους απανταχού της Ελλάδος συμπολίτας των εκφράζονται ως εξής περί της νήσου «Η νήσος Εύριπος από ολιγάριθμους και ειρηνικούς εγχωρίους κατοικουμένη, ευρύχωρος, εύκαρπος, σύδενδρος, μεταλλίτις, δια την θέσιν της και τα πολλά και πολυειδή προϊόντα της αρμόδια εις γενικόν εμπόριον, αξία της φιλοπονίας των έμπειρων γεωργών μας και επιτηδεία αύξησιν του ναυτικού δια την ξυλικήν της και τους καλούς λιμένας της, μας εφάνη ο καταλληλότερος εις τα ιδιαίτερα των Χίων και Ψαριανών τόπος». Συνεχίζοντες οι Χίοι ρίπτουν και την ιδέαν του κοινού συνοικισμού Χίων και Ψαριανών και η οποία θα επανασύνδεε τους δυο πληθυσμούς δια της προ της Επαναστάσεως υφισταμένης κοινότητος των συμφερόντων(47) …Ομοίως οι Ψαριανοί ανακινούν κατά αυτόν τον μήνα το ζήτημα των πολεμικών των αποζημιώσεων … Η επί των αναφορών Επιτροπή, προς την οποίαν παραπέμπει το ζήτημα η Δ Εθνική Συνέλευσις, κρίνει τούτο την 31 Ιουλίου ως δίκαιον αίτημα και εγκρίνεται να υποβληθή η αίτησίς των προς την κυβέρνησιν «ίνα ενεργήση την αυτήν απόφασιν» (48)…
Ο Κυβερνήτης αποκλείει την εις την Δ Εθνικήν Συνέλευσιν είσοδον του πληρεξουσίου των Κυδωνιέων. Επιστροφή πολλών Κυδωνιέων εις την ιδιαίτεράν των πατρίδα
Συγχρόνως προς τους άνω πληρεξουσίους ενεργούν και οι Κυδωνιείς, οι οποίοι συν των χρόνω συνεκεντρώθησαν κυρίως εις δυο πόλεις, την Αίγιναν και την Ερμούπολιν, εις την οποίαν μάλιστα προσήρχοντο ολοέν και περισσότεροι … Η συμπεριφορά αύτη του Καποδιστρίου διαφαίνεται καθαρότερον εις το από 19 Οκτωβρίου 1830 έγγραφόν του προς τον διοικητήν της Αιγίνης. Εν τούτω τονίζει, ότι δεν είναι δυνατόν να αναγνωρίση την Επιτροπήν των Κυδωνιέων και Μοσχονησίων, ήτις άλλοτε έφερε το όνομα Δημογεροντία, διότι αντιπροσωπεύει κοινότητα μη υπάρχουσα εις την Ελλάδαν, αλλ’ εις την Τουρκίαν…
Σελίδα 134:
… Παρά ταύτα η ευταξία, η οποία εβασίλευεν υπό τον Καποδίστριαν, ήρχισε να δίδη αισθητώς τους πρώτους καρπούς. Εις τούτο συνέβαλον -δεν πρέπει να το αρνηθή κανείς- και οι στόλοι των Συμμαχικών Δυνάμεων, των οποίων τα πληρώματα έδιδον κάποιαν εμπορικήν κίνησιν εις τον τόπον και προ πάντων εις τας παραλίους πόλεις, όπου προσωρμίζοντο, δηλαδή Αίγιναν, Πόρον, Ναύπλιον. Εις τας πόλεις ταύτας κατεσκευάσθησαν έργα, τα οποία έδωσαν τον επιούσιον εις πολλούς ανέργους(49)…
Σελίδα 150:
Νέος αντιπερισπασμός κατά του Κυβερνήτου προέρχεται την 1 Μαΐου 1831 εκ του εν Στερεά Ελλάδι κινήματος του Μακεδόνος Τσάμη Καρατάσου … Οι Ψαριανοί δια της από 28 Ιουλίου, οι δε Κυδωνιείς και οι Μοσχονήσιοι δια της από 2 Αυγούστου αναφοράς των, άπαντες πάροικοι Αιγίνης, αποδοκιμάζουν το κίνημα(50). Αι αναφοραί των όμως δεν είναι δυνατόν να θεωρηθούν δείγματα φιλοκυβερνητικών αισθημάτων. Οι πάροικοι ούτοι έζων της περιοχής κυβερνητικής και δεν ηδύναντο να πράξουν άλλως. Πράγματι φαίνεται ότι το πλείστον μέρος των Ψαριανών-παρά τα ενάντια υπό του Κυβερνήτου υποστηριζόμενα(51) –και των Κυδωνιέων και των Μοσχονησίων είχον κηρυχθή κατά του Καποδιστρίου ένεκα των αιτιών, περί των οποίων ήδη προγενεστέρως διελάβομεν(52)…
[Η χρήση του προσφυγικού έχει και τα όριά της. Όταν οι πρόσφυγες προβάλουν “παράλογες” απαιτήσεις για την αποζημίωσή τους “εις την Δ Εθνικήν Συνέλευσιν” οι επίσημες κρατικές αρχές θυμούνται ότι οι πρόσφυγες ανήκουν σε κοινότητες που δεν υπάρχουν “εις την Ελλάδαν, αλλ’ εις την Τουρκίαν”… Παρ’ όλα αυτά τα πρώτα κρατικά έργα βοηθούν τους άνεργους πρόσφυγες να ορθοποδήσουν σχετικά ενώ διαφαίνεται και προσπάθειά τους να έχουν, όσο το δυνατόν, καλύτερη αντιμετώπιση στο πεδίο των αποφάσεων.]
(1)Waddington,Ελλάδα, Σελ. 99
(2)Νικοδήμου, Υπόμνημα σελ 2. 280
(3)Αρχ. Ελλην. Παλιγγ. Σελ 1. 386-387
(4)Αρχ. Ελλην. Παλιγγ. Σελ 2. 153. Αι φορολογικαί καταπιέσεις των προσφύγων εκ μέρους των προκρίτων και των κοτζαμπασήδων ιδίως της βορειοδυτικής παραλίας της Πελοποννήσου φαίνεται ότι εκκίνησαν την αγανάκτησιν των ιθυνόντων, διότι το βουλευτικόν την 13 Σεπτεμβρίου 1823 δι’ εγγράφου του προς το εκτελεστικόν αναθέτει εις αυτό να διατάξη «τους λιμενάρχας και τους ενοικιαστάς των δημοσίων ενοικιών επαρχίας Κορίνθου, Δερβενοχωρίων, Βιστίτσης, Γαστούνης και άλλων »να αποφεύγουν από του να ζητούν «κεφαλιάτικον δουάνα και δάτσιον» παρά των διαφόρων ομογενών, οι οποίοι μετά την καταστροφήν των ιδιαιτέρων των πατρίδων καταφεύγουν εις τους λιμένας τούτους (Αρχ. Ελλην. Παλιγγ. Σελ. 155, 560) Πρβλ. παρομοίας καταπιέσεις προσφύγων εις τα επόμενα κεφάλαια της μελέτης μου.
(5)Π. Σεφερλή, Τα κάλανδα του Αγίου Βασιλείου, «Λαογραφία» 2 (1910) σελ. 685-687
(6)Βλ. γράμμα προκρίτων Ύδρας από 27 Απριλίου 1822 προς τους προκρίτους Πόρου παρά Λιγνώ, Αρχ. Ύδρ. Σελ 8. 134. Waddington, Ελλάδα σελ. 103. Bent, Κυκλάδες σελ. 309.
(7)Waddington,Ελλάδα σελ. 99
(8)Νικοδήμου, Υπόμνημα σελ 1. 492-493, 518-521
(9)Νικοδήμου, Υπόμνημα σελ 1. 557-571. Βλ και Ορλάνδου, ναυτικά σελ 2. 61 εν υποσημειώσει.
(10)Νικοδήμου, Υπόμνημα σελ 1. 576-578
11)Νικοδήμου, Υπόμνημα σελ 1. 571, 578-583. Πρβλ. Jurien de la Graviere-Ράδου, Ιστορία σελ. 190-191.
12)Jurien de la Graviere –Ράδου,Ιστορία σελ. 190-191.
(13)Νικοδήμου, Υπόμνημα σελ 1. 622-627
(14)Νικοδήμου, Υπόμνημα σελ 2. 1
(15)Ραγκαβή, Ελληνικά σελ 3. 102, Πρβλ. Ross Griechland σελ. 135
(16)Νικοδήμου, Υπόμνημα σελ 2. 371-373.
(17)Γεν. Εφημ. Της Ελλάδος, 24 Αυγούστου 1829, αρ. φ. 58, σελ. 236
(18)Ross Griechland σελ. 281-289 παραμύθι Ψαριανό.
(19)Νικοδήμου, Υπόμνημα σελ 2. 342-346
(20)Νικοδήμου, Υπόμνημα σελ 2. 346
(21)Νικοδήμου, Υπόμνημα σελ 2. 176
(22)Νικοδήμου, Υπόμνημα σελ 2. 177-178
(23)Νικοδήμου, Υπόμνημα σελ 2. 159-224passim245-254, 264-271, 286
(24)Νικοδήμου, Υπόμνημα σελ 2. 12
(25)Νικοδήμου, Υπόμνημα σελ 2. 275-276, 279-281
(26)EXTRAIT DU Jurnal du Capitainede Vau Ladande, προσταγή «La Fleur de lis», ο κ. pour l’ Amiral παρά Βλαχογιάννη, Χιακόν Αρχ. 3 σελ. 257-270, βλ. Ιδίως σελ. 269, όπου τα ανωτέρω. Ράλλη, Σημειώσεις. Δελτ. Ιστορ. Εθν. Ετ. Σελ 4. 484. Βλ. ομοίως σχέδιον γραφής από 20 Μαρτίου 1828 (ν. η). του ιδίου πλοιάρχου προς τον ίδιον ναύαρχον παρά Βλαχογιάννη Χιακόν Αρχ. Σελ 3. 296.
(27)Jurien de la Graviere –Ράδου, Ιστορία σελ. 296.
(28)Καποδιστρίου, Επιστολαί σελ 3. 156-169 (προς την Δ Εθνικήν Συνέλευσιν).
(29)Βλαχογιάννη, Χιακόν Αρχ. Σελ 3. 404.
(30)Το νοσώδες της Απαθείας ήτο ίσως ο λόγος ο οποίος θα απέτρεπε και τους Σουλιώτας να εγκατασταθούν εις την υπό της Γ Εθνικής Συνελεύσεως εγκριθείσαν δι’ αυτούς εθνικήν γην από Επιδαύρου μέχρι Απαθείας. Την Απάθειαν ζητούν αργότερον εν τη Ε Εθνική Συνελεύσει (Συνεδρίασις Κ 16 Ιανουαρίου 1832) οι κάτοικοι του Πόρου εις αποζημίωσιν τρόπο τινά των όσων έπαθον κατά τα εν Πόρω συμβάντα το 1831 (Γεν. Εφημερίς της Ελλάδος, 17 Φεβρουαρίου 1832, αρ. Φ. 13 , σελ. 79)
(31)Καποδιστρίου, Επιστολαί σελ 1. 219-220
(32)Νικοδήμου, Υπόμνημα σελ 2. 371-373
(33)Καποδιστρίου, Επιστολαί σελ 1. 362-365. Περί της εν Ελλάδι καταστάσεως και των πρώτων ενεργειών του Καποδιστρίου πρβλ.Jurien de la Graviere-Ράδου, Ιστορία σελ. 288-292.
(34) Καποδιστρίου, Επιστολαί σελ 1. 275
(35) Καποδιστρίου, Επιστολαί σελ 1. 276
(36)Καποδιστρίου, Επιστολαί σελ 2. 58, 60, 62, 78, 152
(37)Καποδιστρίου, Επιστολαί σελ 4. 197. Βλ.Mauer Griech.VölkΣελ 1. 442. Πρβλ. και λόγους του Κολοκοτρώνη προς τον υπασπιστήν του Φωτάκον μετά την άλωσιν της Τριπόλεως: «Αν εγελάσθησαν και έκαμαν την επανάστασιν ήλπιζον να κληρονομήσουν τους Τούρκους και να γίνουν αυτοί εις τον τόπων των, αλλ ‘αργά το εσυλλογίσθηκαν» (Φωτάκου, Απομνημονεύματα σελ 1. 257)
(38)Βλ. ανωτέρω σελ. 86. Κατά τας πρώτας ημέρας της αφίξεως του Καποδιστρίου 300 ή 400 οικογένειαι εκέρδιζον τον επιούσιον εργαζόμεναι εις θαυμάσιον τινα κάμπον προοριζόμενον να μεταβληθή εις φυτείας γεωμήλων (Καποδιστρίου) Επιστολαί σελ 1. 284. Πρβλ. και σελ. 370-371.
(39)Ross,Griechland, Σελ. 135-136
(40)Ross,Griechland, Σελ. 140
(41)Γεν. Εφημ. Της Ελλάδος, 19 Μαΐου 1828, αρ. φ. Σελ 36. 147. Καποδιστρίου Επιστολαί σελ 2. 69-70, 84, 172-173. Μόλις επί της βασιλείας του Όθωνος κατήλθεν ο αριθμός των κατοίκων της Αιγίνης εις 6.000-7.000 μεταξύ των οποίων ακόμη αρκούντως ήσαν Αθηναίοι και Ψαριανοί (Ross, Griechland, Σελ. 136)
(42)Καποδιστρίου, Επιστολαί σελ 2. 172-173
(43)Tας ιδιαιτέρας φροντίδας του Kαποδιστρίου δια τα παιδιά βλ. εν Επιστολαίς του, τομ. 1,2,3 passim
(44)Καποδιστρίου, Επιστολαί σελ 2. 128, 130, 132-133, 134
(45)Γεν. Εφημ. Της Ελλάδος, 29 Απριλίου 1829, αρ. φ. Σελ 132. 123
(46)Καρολίδου, Σύγχρονος Ιστορία κλπ. τομ. Σελ 1. 208, εν υποσημειώσει. Δ. Ζωγράφου, Περί Νέας Σμύρνης, εφημ. «Ακρόπολις» 2 Μαΐου 1919 (έτος ΛΗ). Πρβλ. και Ζωγράφου, Ελλην. Γεωργία σελ 2. 234.
(47)Βλαχογιάννη, Χιακόν Αρχ. Σελ 4. 172-174. Πρβλ. και σελ. 194-195
(48)Μάμουκα, Τα κατά την αναγέννησιν σελ. 89, 758.Κατά τον Δεκέμβριον 1830, οπότε ανεκινήθησαν πάλιν οι συζητήσεις δια τας αποζημιώσεις των τριών ναυτικών νήσων, ο Καποδίστριας γράφει προς τον Ψαριανόν Γιαννίτσην, διοικητήν της Αιγίνης και φίλα φρονούντα προς τον Κυβερνήτην, ότι η κυβέρνησις είναι πρόθυμος να έλθη εις ιδιαίτερον συμβιβασμόν προς τους συμπατριώτας του ως προς τα ζητήματά των. Υπόσχεται να τους παραχωρήση τόπον προς συνοικισμόν και γαίας μετά την λήξιν του ζητήματος της οροθεσίας της Ελλάδος και ζητεί να χωρισθούν οι λογαριασμοί της κοινότητος από τους λογαριασμούς των πολιτών, διότι ούτω η εκκαθάρισίς των θα εγίνετο καλύτερα. (Καποδιστρίου, Επιστολαί σελ 4. 141-142. Περί του ζητήματος τούτου βλ. Περισσότερα παρά Νικοδήμω, Υπόμνημα 2 σελ. 355-366)
(49) Καποδιστρίου, Επιστολαί σελ 4. 45-47. Βλ. ωσαύτως κατά τον Ιούνιον 1830 ευχαριστήριον έγγραφον του Κυβερνήτου προς τον εξ Ελλάδος αναχωρούντα «Αντιναύαρχον Κόμητα Δε Ειδήν» κτλ. κτλ. (Γεν. Εφημερίς της Ελλάδος, 19 Ιουλίου 1830, αρ. Φ. 56-57) Περί της προόδου του Ναυπλίου βλ. Γεν Εφημ. Της Ελλάδος, 22 Φεβρουαρίου 1830, αρ. φ. 16, σελ. 64
(50)Γεν. Εφημ. Της Ελλάδος, 5 Σεπτεμβρίου 1831, αρ. φ. Σελ 68. 430-431
(51)Καποδιστρίου, Επιστολαί σελ 4. 284 (προς Εϋνάρδον, 24 Αυγούστου 1831)
(52)Βλ. και Βλαχογιάννη, Χιακόν Αρχ. Σελ 4. 207-208, υποσ. Σελ. 211.Οι Ψαριανοί ήσαν δυσαρεστημένοι, διότι το περί αποζημιώσεως ζήτημά των δεν ελύετο κατ’ ευχήν υπό του Κυβερνήτου, τας περί συμβιβασμού προτάσεις του οποίου απέρριψαν (Νικοδήμου, Υπόμνημα 2 σελ. 355-366) Βλ. και ανωτέρω εν υποσημ. σελ 4. 126